Προλήψεις: Γούρια και δεισιδαιμονίες που μας «στοιχειώνουν»
Προλήψεις και δεισιδαιμονίες συναντιόνται από τα αρχέγοναχρόνια μέχρι σήμερα σε όλους τους πολιτισμούς. Αφορούν συγκεκριμένες πράξεις ήσκέψεις που επαναλαμβάνονται με στερεοτυπικό τρόπο προκειμένου να προλάβουν, νααποτρέψουν κάποιο κακό ή/και να προκαλέσουν κάποιο θετικό, επιθυμητόαποτέλεσμα.
Τις γεννά ο φόβος για το άγνωστο, για οποιοδήποτε ανεξήγητοφαινόμενο (φυσικό ή ανθρώπινο) που ο άνθρωπος δυσκολεύεται να εξηγήσει όπως οθάνατος, η θεομηνία. Το μυστηριώδες ή ανεξήγητο φαινόμενο ως εκ τούτουαποδίδεται σε υπερφυσικές δυνάμεις πχ. δαίμονες, στοιχειά κ.α που ο άνθρωποςπροσπαθεί να εξευμενίσει καταφεύγοντας σε προλήψεις και δεισιδαιμονίες.
Κλασικό παράδειγμα είναι ο χορός της βροχής που γινόταν απόδιάφορους λαούς για να σταματήσει η καταστροφική για τα σπαρτά ανομβρία.Κανονικά οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες θα έπρεπε να μειώνονται σεσυνάρτηση με την πολιτισμική και επιστημονική πρόοδο που συνεχίζει να δίνειαπαντήσεις σε πολλά από «τα μυστηριώδη φυσικά και ανθρώπινα φαινόμενα». Παρόλααυτά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συμβαίνει μιας και τόσο οι προλήψεις όσο καιοι δεισιδαιμονίες είναι κομμάτι της κουλτούρας μας. Πρόκειται επομένως για ένακοινωνικό χαρακτηριστικό και μία διαχρονική γνώση που δύσκολα θα σταματήσει ναμεταφέρεται από γενιά σε γενιά.
Πώς μπορεί να συνδέονται η πίστη σε προλήψεις καιδεισιδαιμονίες με τον φόβο του ανθρώπου για το άγνωστο και την τάση του νανοηματοδοτεί τα πάντα; Θα μπορούσε η πίστη στις δεισιδαιμονίες να λειτουργεί ωςμηχανισμός άμυνας απέναντι στο άγχος που μας προκαλεί η αβεβαιότητα και οικίνδυνοι που υπάρχουν στην πορεία της ζωής;
Εξαιτίας των αμέτρητων κινδύνων της καθημερινότητας και τηςαδυναμίας του, ο σύγχρονος άνθρωπος εξακολουθεί να είναι δέσμιος ανεξήγητωνφαινομένων και να διαβλέπει με φόβο κακοτυχίες, αποτυχίες, ασθένειες και ένασωρό άλλα δυσάρεστα συμβάντα που μπορεί να προκύψουν σε κάθε του βήμα. Η πίστητου σε προλήψεις και δεισιδαιμονίες τον βοηθά να νοηματοδοτεί τέτοια φαινόμενακαι να ανακουφίζεται έστω και προσωρινά από την ανασφάλειά του.
Ακόμα και σε δυνητικά ευχάριστες, αλλά απαιτητικές καιαμφιβόλου αποτελέσματος καταστάσεις, όπως σε μια συνέντευξη για δουλειά ή σεέναν ποδοσφαιρικό αγώνα, προλήψεις, γούρια και φυλαχτά παρέχουν μια επιπρόσθετηασφάλεια στο ότι η πλάστιγγα θα γύρει προς όφελός μας. Κατά αυτή την έννοια οιπρολήψεις και οι δεισιδαιμονίες είναι το αποτέλεσμα ψυχολογικών διεργασιών,συμπεριλαμβανομένων της ανθρώπινης ευαισθησίας στη σύμπτωση, της έφεσής μας νααναπτύσσουμε τελετουργικά που γεμίζουν το χρόνο μας (για να καταπολεμήσουμε τανεύρα μας, την ανυπομονησίας μας, ή και τα δύο), των προσπαθειών μας νααντεπεξέλθουμε στην αβεβαιότητα, της ανάγκης μας να έχουμε τον έλεγχο, τηςέμφυτης τάση μας να ελαχιστοποιούμε τις αρνητικές εκβάσεις και ναμεγιστοποιούμε τις θετικές.
Με ποιον τρόπο διασφαλίζει συναισθηματικά τον άνθρωπο ηπίστη του στις δεισιδαιμονίες και γιατί;
Χτυπάμε ξύλο για να ξορκίσουμε το κακό ή σκεφτόμαστε «μακριάαπό μας», φτύνουμε τον κόρφο μας μη μας ματιάσουν, μπαίνουμε με το δεξί κάθεπρωτοχρονιά «να πάει καλά ο χρόνος». Τέτοιες πράξεις και σκέψεις άλλοτεγίνονται από συνήθεια όντας μέρος της κουλτούρας μας και άλλοτε για να μαςδιασφαλίσουν συναισθηματικά. Αυτό δεν είναι πρόβλημα εάν κατανοούμε πραγματικάτην επίφαση της ασφάλειας που μας παρέχουν. Όταν όμως όντως πιστεύουμε ότιτέτοια «κόλπα» μπορούν να ρυθμίσουν ή να επηρεάσουν τα τεκταινόμενα, γινόμαστεδέσμιοι μιας μοιρολατρικής στάσης και θέσης ζωής. Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωσηδεισιδαιμονίες και προλήψεις εκτελούνται σχεδόν υποχρεωτικά για να κατευνάσουντις καταστροφολογικές σκέψεις και τα δυσάρεστα συναισθήματα που εμπλέκονταιστην πιθανότητα να συμβεί τελικά το κακό που φοβόμαστε πχ. να μας ματιάσουν, ναμην πάει καλά η χρονιά. Η συναισθηματική διασφάλιση που παρέχουν είναιπροσωρινή, παρόλα αυτά και μόνο αυτή η προσωρινή ανακούφιση αρκεί για να τιςεπαναλάβουμε.
Ένας άνθρωπος που λειτουργεί κατά αυτόν τον τρόπο είναιπιθανό να μπλεχτεί σε φαύλους κύκλους και να αναπτύξει ένα πλούσιο ρεπερτόριοπρολήψεων και δεισιδαιμονιών, κάτι που τον κάνει πιο επιρρεπή στην ανάπτυξηψυχοπαθολογίας σχετικής με το άγχος ή την κατάθλιψη, αφού για να πορευτεί στηζωή του βασίζεται περισσότερο σε εξωτερικούς παράγοντες (πχ. τύχη, μοίρα) παράστον εαυτό του.
Η πίστη σε προλήψεις και δεισιδαιμονίες «μαρτυρά» μιαμοιρολατρική στάση απέναντι στη ζωή (με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν είναιικανός να ορίζει την τύχη του και την προσωπική του πορεία στη ζωή).
Ποια η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην πίστη στιςδεισιδαιμονίες και την εικόνα του εαυτού;
Υπάρχει μια ψυχολογική έννοια που ονομάζεται κέντρο ελέγχουκαι αναφέρεται στο γενικό χαρακτήρα των πεποιθήσεων των ανθρώπων για το τίεπηρεάζει τη ζωή τους. Διακρίνεται σε εσωτερικό και εξωτερικό κέντρο ελέγχου.Όσοι έχουν υψηλό εσωτερικό κέντρο ελέγχου πιστεύουν ότι οι ίδιοι επηρεάζουν τοτί συμβαίνει στη ζωή τους περισσότερο από άλλους παράγοντες. Όταν κάποιοςαισθάνεται ότι ελέγχει το πεπρωμένο του είναι πιο ευαίσθητος στις πληροφορίεςπου λαμβάνει από το περιβάλλον του, άρα μαθαίνει ευκολότερα και πιοαποτελεσματικά και προσαρμόζει κατάλληλα τη μελλοντική του συμπεριφορά, παίρνειπρωτοβουλίες για να αλλάξει ή να βελτιώσει την κατάσταση του και είναιανθεκτικός στις επιρροές των άλλων.
Στον αντίποδα, η πίστη σε δεισιδαιμονίες και σε προλήψειςσημαίνει ότι κάποιος θεωρεί ότι αυτά που του συμβαίνουν είναι αποτέλεσμα τηςκαλής ή της κακής του τύχης. Θεωρεί δηλαδή, ότι εξωτερικοί παράγοντες, όπως ητύχη και οι σημαντικοί άνθρωποι στη ζωή του, αλλά όχι τόσο ο ίδιος, είναιυπεύθυνοι για την εξέλιξη της ζωής του. Το εξωτερικό κέντρο ελέγχου έχεισυνδεθεί με παθητικότητα, απομόνωση από τον κοινωνικό περίγυρο και προσπάθειανα μετριάζει κάποιος το βάρος των αποτυχιών του.
Τι φοβίες/ανασφάλειες μπορεί να κρύβει μια τέτοια στάσηζωής, από που μπορεί να προέρχονται; Τι ρόλο παίζουν τα βιώματα της παιδικήςηλικίας σε σχέση με αυτό και η σχέση μας με τους γονείς μας;
Η απόδοση των επιτυχιών μας σε εξωτερικούς παράγοντεςσυνδέεται με μειωμένη αυτοεκτίμηση και αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας καισυνακόλουθη προσπάθεια του ανθρώπου να ελέγξει το περιβάλλον τουχρησιμοποιώντας «μαγικούς» τρόπους, και όχι τις δικές του ικανότητες ήδεξιότητες. Το πρώτο μπορεί να υποθάλπτει καταθλιπτικού τύπου συμπτωματολογίακαι το δεύτερο να δημιουργήσει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή.
Οπωσδήποτε οι εμπειρίες μας, όχι όμως, μόνον αυτές πουέχουμε στην πρώιμη ζωή μας αλλά σε όλο το μήκος της, επηρεάζουν τον τρόπο πουκάποιος «διαβάζει» την πραγματικότητα. Μέσα σ’ αυτές συγκαταλέγονται και οισχέσεις με τους γονείς μας, όπως επίσης και οι οδηγίες που έχουμε πάρει απόαυτούς. Το πώς διαμορφώνεται ο εαυτός μας επηρεάζεται άμεσα από το πώς ζήσαμεστην πρώτη κοινωνική ομάδα που είναι η οικογένεια.
Οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις ή οι καυγάδες ανάμεσα στονπατέρα και τη μητέρα, μπορούν να προκαλέσουν αίσθηση μιας περιρρέουσαςανασφάλειας στα παιδιά που ενδεχομένως να προσπαθήσουν να ανακτήσουν τησταθερότητα που τους χρειάζεται για να εξελιχθούν ομαλά με «μαγικούς» τρόπους ήνα αναζητούν οιωνούς για επερχόμενα κακά σε άσχετα περιβαλλοντικά φαινόμενα.Επίσης, σε άλλη περίπτωση είναι δυνατό ένα τέτοιο περιβάλλον να «εκπαιδεύσει»ένα παιδί να αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως ανεπαρκή.
Παρόλ’ αυτά όλοι οι άνθρωποι που είχαν αρνητικέςοικογενειακές εμπειρίες και βιώματα δεν αναπτύσσουν οπωσδήποτε κάποιαδιαταραχή, επομένως είναι ασφαλές να πούμε ότι το μοντέλο εξήγησης εμφάνισηςτων περισσότερων διαταραχών είναι πολυπαραγοντικό. Έτσι κι εδώ, φαίνεται ότιγενετικοί και βιολογικοί παράγοντες καθιστούν κάποιον ευαίσθητο στο νααναπτύσσει προβλήματα με το άγχος ή την κατάθλιψη, ενώ μαθησιακοί καιπεριβαλλοντικοί παράγοντες καθορίζουν τη μορφή που θα πάρει η τελική κλινικήεικόνα αν τελικά διαμορφωθεί κάποια διαταραχή.
Υπάρχει περίπτωση μια τέτοια συμπεριφορά να ενέχει μιαάρνηση να αντιμετωπίσουμε την ενήλικη πραγματικότητα κι αν ναι, από που πηγάζειμια τέτοιου είδους άρνηση;
Δεν είναι τόσο άρνηση όσο παραίτηση, που προέρχεται από τηνπεποίθηση ότι δεν έχω την ικανότητα να παρέμβω στη ροή των γεγονότων της ζωήςμου.
Πότε μια τέτοια συμπεριφορά γίνεται προβληματική;
Για να υπάρχει αρμονία, πρέπει να εξασφαλίζεται η ισορροπία.Όταν χάνεται το μέτρο και πιστεύω ότι η ζωή μου καθορίζεται κυρίως απόεξωτερικούς από μένα παράγοντες τότε δεν αναλαμβάνω δράση και γίνομαι παθητικόςδέκτης των όσων μου συμβαίνουν, Δεν πιστεύω ότι μπορώ να δράσω για να βελτιώσωτις συνθήκες της ζωής μου, άρα χάνεται η αίσθηση ελέγχου που ασκώ. Αυτό μπορείνα κάνει κάποιον να αισθάνεται θλίψη και αβοηθητότητα και έχει συνδεθεί με τηνεμφάνιση της κλινικής κατάθλιψης.
Πώς πρέπει να μας αντιμετωπίσει το περιβάλλον μας σεπερίπτωση που έχουμε υιοθετήσει μια τέτοια συμπεριφορά; Τι επιπτώσεις μπορεί ναέχει μια έντονη κριτική εκ μέρους του ή ο σαρκασμός του απέναντί μας;
Το «εκφραζόμενο συναίσθημα» αντικαταπτρίζει τησυναισθηματική ενδοοικογενειακή ατμόσφαιρα. Το “υψηλά” εκφραζόμενο συναίσθημαπεριλαμβάνει συναισθηματική υπερεμπλοκή, άσκηση κριτικής και εχθρότητα. Οιέρευνες έχουν δείξει ότι το περιβάλλον για να είναι υποστηρικτικό οφείλει ναασκεί κριτική στην παρατηρούμενη συμπεριφορά του ατόμου και όχι στηνπροσωπικότητα του. Έτσι, η άσκηση κριτικής δεν εκλαμβάνεται από τον πάσχοντα ωςπροσωπική απόρριψη, αλλά αντίθετα βοηθά στην κινητοποίηση και ενισχύει τιςθετικές και λειτουργικές συμπεριφορές.
Σε γενικές γραμμές, σωστό είναι να ενισχύονται οιλειτουργικές και επιθυμητές συμπεριφορές με θετικό τρόπο και να μην εκφράζονταιαρνητικές κρίσεις για το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ατόμου με εχθρικότρόπο που δεν βοηθούν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων.
Πρακτικά, με ποιους τρόπους μπορούμε να βοηθήσουμε μόνοι μαςτον εαυτό μας να βάλει όρια στον εαυτό του ώστε η πίστη σε προλήψεις καιδεισιδαιμονίες να μην εξελιχθεί σε εμμονή;
Το δυσφορικό συναίσθημα ή το έντονο άγχος θολώνει την κρίσηκαι μας δίνει μια αλλοιωμένη όψη της πραγματικότητας. Βλέπουμε τα πράγματα σανμέσα από ένα ζευγάρι μαύρα γυαλιά. Όλα παίρνουν το χρώμα των σκούρων φακών.Οφείλουμε να κρατάμε μια στάση παρατηρητή στις συμπεριφορές και τις σκέψειςμας. Αυτό προσφέρει μια αποστασιοποίηση. Τις περισσότερες φορές έχουμε τηνικανότητα να κρίνουμε ορθά για το αν κάποιες από τις σκέψεις ή τις συμπεριφορέςμας έχουν κάποια χαρακτηριστικά υπερβολής ή εμμονής και σε κάθε περίπτωση τοπιο σωστό είναι να ακολουθούμε το εσωτερικό μας κριτήριο με τη λογική ναεπαναφέρουμε τη ζυγαριά σε κατάσταση ισορροπίας μετακινούμενοι προς τηναντίθετη κατεύθυνση.
Πρακτικά, μόλις αντιληφθώ ότι έχω γείρει τη ζυγαριά προς τημία πλευρά, πρέπει να μετακινήσω κάποιο βάρος προς την άλλη πλευρά έτσι ώστε ναεπέλθει ισορροπία. Αυτό γίνεται μέσω της τροποποίησης των δυσλειτουργικώνσυμπεριφορών μου που συμπαρασύρει και τις αρνητικές σκέψεις μου.
Ποια είναι τα “σημάδια” που μπορούν να μας προειδοποιήσουνγια το ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μόνοι μας το πρόβλημα και ίσως είναικαλό να επισκεφθούμε έναν ειδικό ψυχικής υγείας;
Στις περισσότερες περιπτώσεις που χρειάζεται να παρέμβεικάποιος ειδικός είναι όταν η ζωή φαίνεται χάνει το ρυθμό της και απλέςκαθημερινές δραστηριότητες γίνονται πραγματικός αγώνας. Τόσο η κατάθλιψη όσοκαι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι ψυχοπαθολογικές καταστάσεις που μπορείνα συνυπάρχουν στον ίδιο άνθρωπο και απορροφούν την ενέργειά του σε τέτοιοβαθμό που αυτός που υποφέρει δεν μπορεί να είναι λειτουργικός σε σημαντικούςτομείς της ζωής του όπως η εργασία, οι κοινωνικές και οι διαπροσωπικές τουσχέσεις.
Όταν κάποιος αισθάνεται ότι δεν έχει τη δύναμη νακινητοποιηθεί από μόνος του ώστε να επιτύχει την εξισορρόπηση της ζυγαριάς, καιπαράλληλα παρατηρεί ότι υποφέρει και δυσλειτουργεί, τότε οφείλει να ζητήσειεξειδικευμένη βοήθεια.
ΘΕ.ΣΥ Θετική Συμπεριφορά στην Ψυχική Υγεία
Επιστημονικοί Υπεύθυνοι: Βιβή Σωτηροπούλου και ΤιτίκαΜητσοπούλου, Ψυχολόγοι
