Οι ιοί και τα βακτήρια που προκαλούν καρκίνο

Τα τελευταία 50 χρόνια η εκτενής μελέτη της βιολογίας και επιδημιολογίας των λοιμωδών νοσημάτων έχει συμβάλει ουσιαστικά στην τεκμηρίωση αιτιολογικών σχέσεων με κακοήθεις νεοπλασίες.

Παγκοσμίως, οι λοιμώξεις συνδέονται περίπου με 15-20% των περιστατικών καρκίνου, ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες το ποσοστό αυτό φθάνει το 25%. Οι λοιμώξεις αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου με διάφορους μηχανισμούς, όπως: α) πρόκληση μακροχρόνιας φλεγμονής β) πρόκληση ανοσοκαταστολής ή γ) άμεση προσβολή του κυτταρικού DNA μέσω εισαγωγής ενεργών ογκογονιδίων ή μιτωτικής διέγερσης.

Το ΚΕΕΛΠΝΟ καταγράφει τους ιούς, τα βακτήρια και τα παράσιτα που ενοχοποιούνται για την ανάπτυξη καρκίνου.

ΙΟΙ

Οι ιοί αποτελούνται από μια μικρή ομάδα γονιδίων με τη μορφή DNA ή RNA με πρωτεϊνικό περίβλημα, οι οποίοι εισερχόμενοι στα κύτταρα του ξενιστή «μολύνουν» τα γονίδιά του προκαλώντας κακοήθη εξαλλαγή.

Ιός ανθρώπινων θηλωμάτων (human papilloma virus-HPV)
Ο ιός HPV ταξινομείται σε περισσότερους από 100 τύπους, από τους οποίους τουλάχιστον 12 (συχνότερα οι 16, 18, 31 33 και σπανιότερα οι 35, 45, 51, 52, 58, 59) έχουν ενοχοποιηθεί για την πρόκληση καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, που είναι ο δεύτερος συχνότερος καρκίνος στις γυναίκες παγκοσμίως. O ιός προκαλεί ακόμη κονδυλώματα στο δέρμα, το στόμα, τα γεννητικά όργανα και τον λάρυγγα. Οι τύποι 16 και 18 ευθύνονται για το 64% του συνόλου των καρκίνων μήτρας, ενώ οι τύποι 6 και 11 ευθύνονται για το 90% των κονδυλωμάτων.
Ο καρκίνος τραχήλου της μήτρας διαγιγνώσκεται είτε με το Test Pap είτε με απευθείας ανίχνευση του HPV.
Διάφοροι τύποι του HPV έχουν συσχετισθεί, επίσης, με εμφάνιση καρκίνου του πέους (40% των περιστατικών), του πρωκτού (90%), του κόλπου και του αιδοίου(40%), του στόματος (3%) και του στοματοφάρυγγα (12%). Η συνύπαρξη καπνίσματος ή άλλων γεννητικών λοιμώξεων με HPV λοίμωξη αυξάνει τον κίνδυνο πρόκλησης κακοήθειας.

Ιός Εpstein-Barr (EBV)
Ο ΕΒV ανήκει στους ερπητοϊούς και προκαλεί κατά κανόνα λοιμώδη μονοπυρήνωση. Ο ιός εισέρχεται στα Β λεμφοκύτταρα του ξενιστή, όπου παραμένει δια βίου, αυξάνοντας τον κίνδυνο καρκίνου του ρινοφάρυγγα και ορισμένων ταχέως αναπτυσσόμενων λεμφωμάτων (πχ. λέμφωμα Burkitt, λέμφωμα Hodgkin). Η κακοήθης εξαλλαγή της ΕBV λοίμωξης παρατηρείται σπανίως μεταξύ των μολυνθέντων και αφορά κυρίως περιοχές της Αφρικής και της Νοτιοανατολικής Ασίας.

Ιοί Ηπατίτιδας Β (HBV) και Ηπατίτιδας C (HBC)
Μεταξύ των συνηθέστερων τύπων (Α, Β, C, D, E) ιών της ηπατίτιδας, οι τύποι Β και C είναι διαδεδομένοι και οι πλέον απειλητικοί, διότι λοίμωξη με αυτούς τους ιούς μπορεί να προκαλέσει χρόνια φλεγμονή του ήπατος με επακόλουθο τον ηπατοκυτταρικό καρκίνο. H ηπατίτιδα Β συνήθως αποδράμει πλήρως εντός λίγων μηνών και μόνο ένα μικρό ποσοστό ασθενών γίνονται χρόνιοι φορείς και διατρέχουν κίνδυνο ηπατοκυτταρικού καρκίνου. Η μετάπτωση σε χρονιότητα φτάνει σε ποσοστό μέχρι 90% σε περιπτώσεις περιγγενητικής μόλυνσης.
Η ηπατίτιδα C είναι συνήθως ασυμπτωματική και αποτελεί σημαντική απειλή για τη δημόσια υγεία, καθώς ευθύνεται για σημαντικό ποσοστό του ηπατοκυτταρικού καρκίνου σε ομάδες πληθυσμού με υψηλό επιπολασμό χρόνιας HCV λοίμωξης. Η κατάλληλη θεραπεία μπορεί σε πολλά άτομα να εξαφανίσει την HCV λοίμωξη εντός 6-12 μηνών, προλαμβάνοντας έτσι την εξέλιξη σε ηπατοκυτταρικό καρκίνο.

Ανθρώπειος ιός ανοσοανεπάρκειας (HIV)
O HIV προκαλεί το σύνδρομο επίκτητης ανοσοανεπάρκειας (AIDS) και ενώ δεν προκαλεί άμεσα καρκινογένεση, φαίνεται ότι αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης ορισμένων τύπων καρκίνων.
Ο ιός μειώνει την ανοσιακή ισχύ του ξενιστή μολύνοντας τα βοηθητικά (helpers) Τ-κύτταρα του και καθιστώντας τον ευάλωτο σε άλλες ιογενείς λοιμώξεις, όπως λοιμώξεις από HPV. H HIV λοίμωξη έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο σαρκώματος Kaposi και διηθητικού καρκίνου τραχήλου της μήτρας, και λιγότερο συχνά, με μη-Hodgkin λέμφωμα, λέμφωμα του κεντρικού νευρικού συστήματος, λέμφωμα Hodgkin και καρκίνους του πρωκτού, του πνεύμονα, του στόματος, του λάρυγγα, του δέρματος και του ήπατος. Η λήψη κατάλληλης αντιρετροϊκής θεραπείας μειώνει τον κίνδυνο ανάπτυξης των παραπάνω καρκίνων.

Ανθρώπειος ερπητοϊός 8 (HHV-8)
Ο ΗΗV-8 oνομάζεται επίσης ερπητοϊός σχετιζόμενος με το σάρκωμα Kaposi (KSHV), καθώς τα αγγεία και λεμφαγγεία των ασθενών με σάρκωμα Kaposi είναι μολυσμένα από τον ιό. Η λοίμωξη από τον HHV-8 εκδηλώνεται σε ανοσοκατασταλμένους, ενώ έχει συσχετισθεί με ορισμένες σπάνιες αιματολογικές κακοκήθειες, όπως η πολυκεντρική νόσος Castleman, όπου παρατηρείται υπερπλασία και συχνά λέμφωμα.

Ανθρώπειος Τ-λεμφοτρόπος ιός-1 (HTLV-1)
O HTLV-1 έχει συνδεθεί με την Τ-κυτταρική λευχαιμία/λέμφωμα των ενηλίκων (ATL) σε περιοχές όπως η Ιαπωνία, η Καραϊβική, η κεντρική Αφρική και τμήματα της Νοτίου Αμερικής. Οι μολυσμένες μητέρες έχουν 10-30% πιθανότητες να μολύνουν το νεογνό τους, εκτός και εάν αποφύγουν τον θηλασμό, οπότε ο κίνδυνος μειώνεται. Κάθε άτομο που μολύνεται από τον HTLV-1 έχει πιθανότητα περίπου 5% να αναπτύξει Τ-κυτταρικό λέμφωμα, συνήθως μετά από μακρά ασυμπτωματική περίοδο (20 ή περισσοτέρων ετών).

Ιός κυττάρων Merkel (Merkel cell polyomavirus -MCPyV)
O MCPyV ανακαλύφθηκε το 2008 σε δείγματα ιστού μιας σπάνιας επιθετικής μορφής δερματικού καρκίνου κυττάρων Merkel. Παρότι σήμερα 80% των καρκίνων κυττάρων Merkel συνδέονται με τον MCPyV, μόνο ένα μικρό ποσοστό των μολυνθέντων από τον ιό θα εμφανίσει κακοήθη εξαλλαγή.

ΒΑΚΤΗΡΙΑ

Ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού (Helicobacter pylori –H. pylori)
Περισσότερο από 50% των καρκίνων στομάχου, που είναι ο τέταρτος συχνότερος καρκίνος παγκοσμίως, θεωρείται ότι συνδέεται με την παρουσία του H. pylori. Παρότι το 1/3 των ενηλίκων, ιδίως προχωρημένης ηλικίας, εμφανίζει στοιχεία φλεγμονής του στομάχου από H. pylori, μόνο ένα μικρό ποσοστό μεταπίπτει σε κακοήθεια, ενδεχομένως λόγω μακροχρόνιας φλεγμονής. Η λοίμωξη αντιμετωπίζεται με συστηματική λήψη αντιβιοτικών και άλλων φαρμάκων, αλλά τείνει να υποτροπιάζει.

Χλαμύδια τραχώματος (Chlamydia trachomatis)
Αποτελούν συνήθη τύπο βακτηρίων στο γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα και σε άλλα τμήματα του γυναικείου και ανδρικού σώματος. Η λοίμωξη στις γυναίκες συνήθως παραμένει ασυμπτωματική. Παρότι τα χλαμύδια δεν προκαλούν μόνα τους καρκίνο, η παρουσία τους ενδέχεται να προάγει την κακοήθη εξαλλαγή, όταν συνυπάρχει HPV λοίμωξη στον τράχηλο της μήτρας.

ΠΑΡΑΣΙΤΑ
Οι Opisthorchis viverrini και Clonorchis sinensis είναι τρηματώδεις σκώληκες του ήπατος και συνδέονται, ο πρώτος με μεγαλύτερη βεβαιότητα από το δεύτερο, με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου των χοληφόρων. Η νόσος απαντάται συνήθως στη νοτιοανατολική Ασία.

Το Schistosoma haematobium προκαλεί λοίμωξη (σχιστοσωμίαση), η οποία έχει συνδεθεί με καρκίνο της ουροδόχου κύστης.

Εμβόλια
Είναι σαφές ότι τα λοιμώδη νοσήματα έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην αιτιοπαθογένεια ορισμένων κακοήθων νοσημάτων. Η διαπίστωση αυτή δημιουργεί σημαντικές προσδοκίες πρόληψης και θεραπείας αυτών των μορφών καρκίνου, καθώς πρακτικά οι καρκίνοι αυτοί θα μπορούσαν να προληφθούν με την κατάλληλη αντιμετώπιση των αντίστοιχων λοιμογόνων παραγόντων.

Η σύγχρονη έρευνα αποσκοπεί στη δημιουργία και ανάπτυξη εμβολίων έναντι των «ογκογόνων» ιών. Τέτοια εμβόλια έχουν μέχρι σήμερα παρασκευαστεί για τον HBV και για δύο τύπους HPV, τους 16 και 18, οι οποίοι έχουν συσχετιστεί με τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Αντίστοιχες ερευνητικές προσπάθειες στρέφονται προς τη δημιουργία εμβολίων έναντι άλλων ιών που σχετίζονται με καρκίνους, όπως διάφοροι άλλοι τύποι ΗPV, ο HTLV-1, o EBV, o HHV-8 και ο HCV.

Η δεύτερη γραμμή έρευνας στον τομέα των λοιμωδών νοσημάτων, τα οποία σχετίζονται με κακοήθειες, είναι τα χημειοθεραπευτικά φάρμακα. Απώτερος στόχος είναι η ανάπτυξη αποτελεσματικών αντιιικών φαρμάκων, τα οποία θα ενισχύσουν την γραμμή άμυνας έναντι των ανωτέρω «ογκογόνων» ιών.

Πηγή: ΚΕΕΛΠΝΟ, Καντζανού Μαρία, Ιατρός – Βιοπαθολόγος, Λέκτορας Επιδημιολογίας-
Προληπτικής Ιατρικής, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ