Πόσο επηρεάζει ο κορονοϊός και η καραντίνα τα άτομα με αυτισμό;

Κατά τη διάρκεια αυτής της πρωτόγνωρης περιόδου, στο Ηνωμένο Βασίλειο το 53% των παιδιών ηλικίας 4 έως 10 ετών τυπικής ανάπτυξης ανησυχούν για την υγεία των μελών και φίλων της οικογένειάς τους σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Οι έρευνες ωστόσο συνεχίζονται για να διερευνηθούν περαιτέρω οι επιπτώσεις που ενδέχεται να φέρει η πανδημία στην ψυχική υγεία των παιδιών που ανήκουν και σε ευάλωτες ομάδες. Τις τελευταίες μέρες έχει παρατηρηθεί αύξηση του άγχους στις ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες λόγω εγκλεισμού σύμφωνα με την τρέχουσα ειδησιογραφία.

Τα άτομα με διαταραχή αυτισμού χαρακτηρίζονται από δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση, επικοινωνία και φαντασία. Κάποιες από τις βασικές δυσκολίες του είναι το περιορισμένο ρεπερτόριο ενδιαφερόντων, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές και ακαμψία σκέψης. Η βαρύτητα των συμπτωμάτων διαφέρει από άτομο σε άτομο όπως και το επίπεδό γνωστικών και λεκτικών λειτουργιών.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο οι μηχανισμοί υποστήριξης των ευαίσθητων πληθυσμιακών ομάδων ιδιαιτέρως παιδιών και εφήβων στο φάσμα του αυτισμού, έχουν κινητοποιηθεί προσφέροντας ολοκληρωμένες προτάσεις και προγράμματα ψυχολογικής υποστήριξης και παρέμβασης. Επίσης, ο εθνικός οργανισμός υποστήριξης ατόμων με αυτισμό παρέχει έναν ολοκληρωμένο οδηγό υποστήριξης των οικογενειών τους.

Με την έναρξη της καραντίνας, η αλλαγή της καθημερινότητας επέφερε αβεβαιότητα και προκλήσεις στις οικογένειες παιδιών και εφήβων με αυτισμό. Μια από τις βασικές προκλήσεις για τους γονείς και φροντιστές ήταν πώς θα διαμορφώσουν ένα καθημερινό πρόγραμμα, όπως αυτό του σχολείου, εφαρμόζοντας τις κατάλληλες ψυχοεκπαιδευτικές προσεγγίσεις στο σπίτι. Ήταν και είναι ένα δύσκολο έργο και δόθηκαν οι ανάλογες κατευθύνσεις και συμβουλές στις οικογένειες από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όπως η σταθερότητα στο καθημερινό τους πρόγραμμα, συχνά διαλείμματα από τη μάθηση, φυσική άσκηση, κοκ.

Συμπτώματα ψυχοκοινωνικών δυσκολιών

Στην Αγγλία η καραντίνα δεν έχει ακόμη τελειώσει. Οι συνεδρίες με γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά γίνονται διαδικτυακά. Οι αξιολογήσεις διεξάγονται με τη χορήγηση ψυχολογικών ερωτηματολογίων και λαμβάνεται υπόψη το αναπτυξιακό ιστορικό του ατόμου με αυτισμό, το προσωπικό στυλ, η ψυχοσύνθεση/ιδιοσυγκρασία και οι επιμέρους δεξιότητες ή χαρακτηριστικά, καθώς επίσης και το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνουν και εκπαιδεύονται.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ημερών, κάποια παιδιά με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας φαίνεται να έχουν προσαρμοστεί στην καινούργια καθημερινότητα νιώθοντας ασφαλή στο οικογενειακό τους περιβάλλον.

Ωστόσο, σκέφτονται με έντονη ανησυχία την μετάβασή τους από το σπίτι στο σχολείο. Ο φόβος μήπως κολλήσουν κορονοϊό σε συνδυασμό με την αδυναμία ευελιξίας σκέψης, προκαλεί σύγχυση με αποτέλεσμα την ενίσχυση του άγχους. Τα άτομα με αυτισμό έχουν δυσκολία στην νοητική ευελιξία η οποία είναι μια βασική γνωστική δεξιότητα τόσο για την ανάπτυξη λογικών συσχετισμών όσο και για τη προσαρμογή αυτών σε νέες καταστάσεις.

Για κάποια παιδιά με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας η απειλή της ανθρώπινης ζωής φάνηκε να πυροδοτεί τη συχνότητα επαναλαμβανόμενων αρνητικών σκέψεων ότι θα κολλήσουν τον ιό και θα πεθάνουν επηρεάζοντας τη διάθεση για επικοινωνία και επιδεικνύοντας τάσεις απομόνωσης από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Επίσης η εκδήλωση ανησυχητικών σκέψεων των γονέων σχετικά με τον κορονοϊό φάνηκε να επηρεάζει την συχνότητα εκδήλωσης άγχους των παιδιών.

Η ψυχική ανθεκτικότητα των ατόμων με αυτισμό σε κοινωνικό και συναισθηματικό επίπεδο δοκιμάζεται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν έχουν επαφή με τους συνομηλίκους παρά μόνο μέσω της διαδικτυακής εικόνας. Η διαδικτυακή μάθηση σε ομάδες δεν οργανώθηκε από τα δημόσια σχολεία στην Αγγλία. Η οργάνωση τέτοιων προγραμμάτων έγινε μόνο με την πρωτοβουλία κάποιων εκπαιδευτικών. Τα δημόσια σχολεία στέλνουν στους γονείς διαδικτυακά εβδομαδιαία προγράμματα σε σχέση με το αναλυτικό πρόγραμμα. Η έλλειψη διαδικτυακής μάθησης σε ομάδες φάνηκε να μη βοηθά τη διατήρηση των επαφών με τους συμμαθητές.

Δυστυχώς αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που πολλοί γονείς παρατήρησαν όχι μόνο απομάκρυνση από την επικοινωνία αλλά και χαμηλά κίνητρα ως προς την ενασχόληση των παιδιών με τη μάθηση, καθώς επίσης και την ανάπτυξη «αμυντικών» «α-κοινωνικών» πεποιθήσεων των παιδιών. Κάποια από τα παιδιά επισήμαναν, π.χ., ότι προτιμούν να είναι μακριά από τους συμμαθητές τους και προτιμούν την ενασχόληση με τα ενδιαφέροντα τους και μόνο.

Κατά συνέπεια, φαίνεται ότι η απουσία διαδικτυακών μαθημάτων δεν ενισχύει κίνητρα για ενασχόληση με τη μάθηση ούτε την κοινωνική συναλλαγή και αμοιβαιότητα. Η συνέχιση επαφών κατά τη διάρκεια της καραντίνας με τους συμμαθητές θεωρήθηκε εξαρχής ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες διατήρησης της ικανότητας κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας, σύμφωνα με τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.

Προτάσεις παρέμβασης

Οι στόχοι και τα προγράμματα παρέμβασης σχεδιάζονται και οργανώνονται ακολουθώντας το δρόμο συνεχούς αξιολόγησης των συμπεριφορών τους σε συνεργασία με γονείς, εκπαιδευτικούς και άλλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.

Η πηγή που πυροδοτεί το άγχος σε κοινωνικό-συναισθηματικό επίπεδο δύναται να προσδιορίζεται και να τροποποιείται νωρίς μέσω δυο ψυχολογικών μοντέλων, της γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας και της συναισθηματικής καθοδήγησης (Emotion Coaching).

Βασική αρχή της γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας είναι η τροποποίηση σκέψεων και συμπεριφορών που είναι δυσλειτουργικές. Μέσω αυτής της μεθόδου τα άτομα με αυτισμό έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν νέους συσχετισμούς αναφορικά με τον ιό και να κατευνάσουν σταδιακά το αίσθημα του φόβου. Για παράδειγμα ένας έφηβος με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας κατάλαβε ότι οι πιθανότητες να κολλήσει τον ιό είναι λιγότερες όταν λάβει τα καταλληλά προστατευτικά μέτρα. Η σκέψη του για την πιθανότητα να μην κολλήσει τον ιό δεν είχε περάσει από το μυαλό του γιατί η πραγματικότητα γι’ αυτόν συνδεόταν μόνο με την πανδημία και το θάνατο ή μια πραγματικότητα χωρίς αρρώστιες και θανάτους.

Επίσης, η απλουστευτική και κυριολεκτική σκέψη δεν άφηνε χώρο για την επιλογή και διατήρηση κάποιας άλλης οπτικής ή στρατηγικής ώστε να μπορέσει να προσαρμοστεί στην καινούργια πραγματικότητα.

Η συναισθηματική καθοδήγηση είχε ως στόχο την αναγνώριση και αποδοχή των φόβων τους στοχεύοντας στην καλλιέργεια ενός κλίματος ενσυναίσθησης και αμοιβαιότητας. Επίσης, τους βοήθησε να μην αισθανθούν διαφορετικοί ως προς τις φοβικές τους αντιδράσεις. «Δεν φοβάμαι μόνο εγώ αλλά και άλλοι βιώνουν το ίδιο συναίσθημα με μένα.»

Αναπτύσσοντας στρατηγικές αυτοπροστασίας (π.χ. φοράω μάσκα και διατηρώ κανόνες υγιεινής) διαμέσου κοινωνικών ιστοριών και τη στήριξη των γονέων διαμόρφωσαν μια σταθερή ρουτίνα μειώνοντας την αβεβαιότητα όταν μεταβούν σε ένα άλλο περιβάλλον.

Οι ιστορίες αναφορικά με την ασθένεια έχουν ως στόχο όχι την αύξηση του υπάρχοντος άγχους αλλά να δοθεί το κεντρικό μήνυμα ότι όταν προστατεύω τον εαυτό μου βοηθώ και τους άλλους γύρω μου. Η έννοια της προσφοράς και αλληλοβοήθειας αποσπά την προσοχή της σκέψης από εξωτερικά ερεθίσματα που ενισχύουν τον φόβο του θανάτου και ενισχύει την κοινωνική συναλλαγή.

Σε συνεργασία με τα παιδιά και τους γονείς τους συμφωνήθηκαν να πραγματοποιηθούν κάποιες ασκήσεις αναπνοής και ενσυνειδητότητας όταν το άγχος αυξάνεται. Ο σκοπός πίσω από αυτή τη προσέγγιση είναι τα παιδιά να εκπαιδευτούν στην αφομοίωση στρατηγικών που θα τους βοηθήσουν να ελέγχουν τις σωματικές-συναισθηματικές πιέσεις, τα αισθήματα δυσφορίας και τις φοβικές αντιδράσεις.

Στην παρούσα φάση τα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης προετοιμάζουν ένα πρόγραμμα μετάβασης των παιδιών και εφήβων με αυτισμό σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς ψυχολόγους και άλλους ειδικούς με στόχο την ομαλή επανένταξή τους και τη δημιουργία προστατευτικών μέτρων που θα συνδράμουν στη μείωση συμπτωμάτων άγχους.

Με την επιστροφή τους στο σχολείο, προτάθηκε η σταδιακή επανένταξή τους στη μαθησιακή διαδικασία αξιολογώντας ότι η ενασχόλησή τους με δραστηριότητες πιο πρακτικές όπως σχέδιο και τεχνολογία, ζωγραφική και κατασκευές, μαγειρική σε ομάδες, παιχνίδι σε μικρές ομάδες, θα λειτουργήσει θεραπευτικά απέναντι στο άγχος της αλλαγής.

Η χρήση μάσκας τονίστηκε ότι δεν πρέπει να παρεμποδίσει την εξέλιξη και πρόοδο των κοινωνικών δεξιοτήτων τους. Αυτό θα γίνει με διάφορους τρόπους όπως το να διδαχθούν πότε, που και γιατί φοράμε τη μάσκα έτσι ώστε νέα γνωστικά σχήματα να αναπτυχθούν και να σταθεροποιηθούν.

Μια νέα πραγματικότητα έχει ξεκινήσει και είναι διαφορετική για τα άτομα με αυτισμό, τις οικογένειές τους, τους εκπαιδευτικούς και για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Οι μέθοδοι ψυχολογικής στήριξης και οι προτάσεις παρέμβασης μελετώνται και εξελίσσονται συνεχώς λαμβάνοντας υπόψη τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες, την προσωπικότητα των ατόμων με αυτισμό, το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον διαμέσου των οποίων μεγαλώνουν και εκπαιδεύονται.

Χάιδω Βογιατζή,
Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Chartered Psychologist
HCPC registered
MA &MSc in Educational Psychology