Ημέρα του Πατέρα: Ο κρίσιμος ρόλος του στην ανάπτυξη του παιδιού

Μια ξεχωριστή Κυριακή είναι αυτή που οι μπαμπάδες έχουν την τιμητική τους.

Η γιορτή του πατέρα όμως δεν αφορά μόνο τους πατεράδες, αλλά την πατρότητα γενικά και την συνεισφορά των μπαμπάδων στο κοινωνικό σύνολο. Στην ουσία είναι μια γιορτή που έχει ως στόχο να δείξει ότι ο ρόλος του πατέρα είναι εξίσου σημαντικός με αυτόν της μητέρας δεδομένου ότι πολύ συχνά στην κοινωνία μας οι μπαμπάδες περνούν σε δεύτερη μοίρα.

Ο Δρ. Πετρόπουλος αναλύει την διαδικασία της εξέλιξης του άντρα μέσα στην οικογένεια όταν ο ρόλος του εναλλάσσεται απ’ αυτόν του συζύγου σε πατέρα. Τα στάδια που περνάει και τα εμπόδια που συναντά κατά τη διαδικασία της ανατροφής και της ανάπτυξης του παιδιού.

Συγκεκριμένα ο Δρ. Πετρόπουλος υπογραμμίζει:«Η γέννηση ενός παιδιού σε μια οικογένεια ανατρέπει απότομα τις ισορροπίες στο ζευγάρι και θέτει μια μεγάλη πρόκληση σε μητέρα και πατέρα να βρουν τον ρόλο τους, να διαμορφώσει ο καθένας τη νέα του ταυτότητα και να προσαρμοστούν στην ευθύνη και την επιθυμία τους να μεγαλώσουν ένα παιδί.

Ενώ, από την μια πλευρά, ο βιολογικός ρόλος της μητέρας κατά την κύηση και τον θηλασμό δημιουργεί έναν ισχυρό σωματικό και ψυχικό δεσμό μεταξύ μητέρας και παιδιού, έναν δεσμό τόσο ριζωμένο στην φύση και τις κοινωνικές παραδόσεις, από την άλλη, η θέση και ο ρόλος του πατέρα δεν είναι αυτονόητος ή δεδομένος».

Ο πατέρας ως τρίτος

«Οι ειδικοί συγκλίνουν συχνά στην περιγραφή του ρόλου του πατέρα ως το πρόσωπο που έρχεται να διαχωρίσει την δυάδα μητέρα-παιδί και να συμβάλλει στον αποχωρισμό των δυο και στην ψυχική ανάπτυξη του παιδιού. Όσο απαραίτητη και ζωογόνος είναι μια πρώτη ασφαλής εμπειρία δεσμού με τη μητέρα, άλλο τόσο αναγκαία και προωθητική είναι η παρουσία ενός τρίτου όρου, που συνήθως εκπροσωπείται από τον πατέρα, για να προσφέρει έναν πυλώνα στήριξης της μητέρας και έναν πόλο ταύτισης και οριοθέτησης για το παιδί. Ο πατέρας είναι ταυτόχρονα ένας ανταγωνιστής για την αγάπη της μητέρας («η μαμά δεν αγαπά μόνο εμένα», αντιλαμβάνεται κάποια στιγμή το παιδί) κάτι που προκαλεί αισθήματα ματαίωσης και θυμού, αλλά και ο γονιός που θα δώσει πρόσβαση σε ενδιαφέροντα εκτός του κλειστού κυκλώματος μητέρα-παιδί και θα έλξει τον θαυμασμό και την αγάπη του παιδιού, εφόσον τα πράγματα πάνε σχετικά καλά στην σχέση του ζευγαριού».

Ο κίνδυνος της αποξένωσης

«Ο συχνότερος κίνδυνος για την λειτουργία του πατέρα είναι ο παραγκωνισμός του και η απουσία του, φυσική και ψυχική, στην οικογενειακή ζωή. Ο κίνδυνος αυτός είναι πιο ισχυρός στην περίπτωση του πατέρα-κουβαλητή, που εργάζεται πολύ ή/και είναι υπερβολικά απών από το σπίτι. Επειδή το μεγάλωμα ενός παιδιού είναι μια ιδιαίτερα περίπλοκη και απαιτητική διαδικασία και η διεργασία του αποχωρισμού και της αυτονόμησης στην οποία αναφερθήκαμε είναι η πλέον σημαντική και επίπονη πρόκληση για την ανάπτυξη της ταυτότητας και της προσωπικότητας του παιδιού, η απουσία του πατέρα, η αποξένωσή του και η απομάκρυνση του γονεϊκού ζεύγους ενέχει μια σειρά από αρνητικές επιπτώσεις: Ο πατέρας να αισθάνεται παραγκωνισμένος ή υποτιμημένος, να μην κατανοεί τις ανάγκες και τις αντιδράσεις του παιδιού του, να λειτουργεί αυταρχικά ή με μεγάλη παθητικότητα, να αρκείται στις υλικές παροχές για να δείξει την αγάπη του. Η μητέρα να βιώνει την έλλειψη του συζύγου και να επιχειρεί να λάβει από τα παιδιά την επικοινωνία, την κατανόηση και την συναισθηματική στήριξη που έχει ανάγκη από τον σύντροφό της. Τα παιδιά να «εκμεταλλεύονται» αυτές τις συναισθηματικές ελλείψεις των γονιών κερδίζοντας μικρά οφέλη αλλά κρύβοντας τις δικές τους ανασφάλειες, και να υπολείπονται τελικά στην αυτονομία, την κοινωνικότητα και την ψυχική τους ανάπτυξη».

«Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι δεν αναφερόμαστε απλά στον πατέρα που εργάζεται πολύ αλλά κυρίως στον πατέρα που έχει καταλήξει να είναι ψυχικά απών ή αδιάφορος, που είναι υποτιμημένος από την μητέρα, που δεν αναγνωρίζεται η αξία και η σημασία του ρόλου του ή που δεν την διεκδικεί. Ο παραγκωνισμός εξάλλου αυτός δημιουργεί πίκρα, θυμό ή/και παραίτηση με αποτέλεσμα να αναπαράγεται ένας φαύλος κύκλος».

Οι συγκρούσεις στο γονεϊκό ζευγάρι

«Ο δεύτερος χαρακτηριστικός κίνδυνος που υφίσταται για το οικογενειακό σύστημα, και πλήττει εξίσου την ταυτότητα και την ψυχική ισορροπία παιδιών και γονιών προκύπτει όταν οι διαφορές και οι συγκρούσεις στο γονεϊκό ζευγάρι είναι αγεφύρωτες, με αποτέλεσμα τα παιδιά να γίνονται το πεδίο σύγκρουσης μεταξύ των δύο.

Ανάλογα με τις συνθήκες, κοινωνικές και οικονομικές, και την προσωπική ιστορία των γονιών, η γέννηση του παιδιού συνοδεύεται από προσδοκίες και επιθυμίες, φόβους και ανασφάλειες, διαφορετικές αλλά και κοινές ανάλογα με τον γονέα. Κάτω από σχετικά φυσιολογικές συνθήκες, όταν οι γονείς δεν αντιμετωπίζουν σοβαρές ψυχικές δυσκολίες που καθιστούν τις σχέσεις τους με τους άλλους ιδιαίτερα προβληματικές, ο γονιός βλέπει στο παιδί του την ελπίδα μιας νέας ύπαρξης που θα μεγαλώσει χωρίς τις δυσκολίες που εκείνος βίωσε, φοβάται να μην του συμβούν πράγματα που τον τραυμάτισαν, παρατηρεί επιθυμητά αλλά και απορριπτέα, φυσικά και ψυχικά, χαρακτηριστικά δικά του, του άλλου γονέα, των παππούδων και γιαγιάδων.

Όλες αυτές οι σκέψεις, τα βιώματα και τα αισθήματα της μητέρα και του πατέρα αποτελούν το υλικό μέσα από το οποίο ένα παιδί θα επιχειρήσει να βρει την θέση του και να νιώσει αποδεκτό, αγαπητό, άξιο για τους γονείς του. Δεδομένης της πολυπλοκότητας και αντιφατικότητας της συνάντησης των ψυχισμών των δυο αυτών ανθρώπων, μπορεί κανείς να φανταστεί τι συνέπειες μπορεί να έχει μια αδυναμία των γονιών να διαπραγματευτούν τις διαφωνίες τους, να αναγνωρίσουν τις διαφορές τους και να συμφωνήσουν σε ένα γενικό σχέδιο για την κοινή ζωή τους και το μεγάλωμα του παιδιού τους. Όταν οι γονείς έχουν σημαντικές συγκρούσεις, εμφανείς ή καλυμμένες, χωρίς δυνατότητα συμβιβασμών, το παιδί, είτε το βάζουν εμφανώς σε αυτή την θέση είτε όχι, βρίσκεται στην ψυχοπιεστική συνθήκη να πρέπει να πάρει το μέρος του ενός γονιού και να απομακρυνθεί από τον άλλον. Να καταναλώνει την ενέργειά του στην προσπάθεια για αυτό τον αδύνατο συμβιβασμό παραμελώντας τις ανάγκες και τις προκλήσεις της ηλικίας του. Να κατακλύζεται από την ανασφάλεια, τον θυμό, τις ενοχές απέναντι στον έναν ή και τους δύο γονείς.

Πολύ συχνά, στα γραφεία των κλινικών ψυχολόγων ή άλλων ειδικών ψυχικής υγείας έρχονται οικογένειες αναζητώντας βοήθεια για κάποια μικρή ή μεγάλη δυσκολία του παιδιού τους που αποδεικνύεται τελικά ότι δημιουργείται ή εντείνεται από τις αγεφύρωτες συγκρούσεις και ανταγωνισμούς μεταξύ των γονιών, που είτε εκφράζονται εμφανώς σε διαφωνίες γύρω από το παιδί, είτε συμβάλλουν σε έντονες ψυχικές συγκρούσεις που βιώνει το παιδί και εκφράζονται με σωματικά, κοινωνικά ή συμπεριφορικά συμπτώματα».

Η ταυτότητα του πατέρα και η προσαρμογή στις σύγχρονες κοινωνικές και οικογενειακές συνθήκες

«Επειδή οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και οι ιδιαιτερότητες των ζευγαριών ποικίλουν, είναι πολύ σημαντικό να αποφεύγουμε την τυποποίηση ως προς το τι πρέπει ή όχι να κάνει ένας πατέρας. Εκτός από το πλήθος από μονογονεϊκές οικογένειες που βλέπουμε να αυξάνεται τα τελευταία χρόνια, είναι επίσης συχνό το φαινόμενο για έναν πατέρα, είτε επειδή το επιδιώκει, είτε επειδή η μητέρα έχει ανάγκη για ξεκούραση ή οφείλει να εργαστεί, να συμμετέχει και εκείνος στις πιο «μητρικές φροντίδες», της αγκαλιάς, του φαγητού, της καθαριότητας, της προετοιμασίας για τον ύπνο. Πρόκειται για μια απόλυτα θεμιτή απασχόληση που, από τη μια πλευρά, συμβάλει στην σύμπνοια και την συνεργασία του ζευγαριού και, από την άλλη, εξοικειώνει τον πατέρα με το μωρό/παιδί, τις ανάγκες, την ηλικιακή ιδιαιτερότητα και την προσωπικότητά του.

Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο που πρέπει να έχει στο νου ένας πατέρας προκειμένου να μπορέσει να ανταποκριθεί επαρκώς στις απαιτήσεις και την ευθύνη του ρόλου του αλλά και να αντλήσει ικανοποίηση και ευχαρίστηση από αυτόν, είναι ότι η ταυτότητα του ενός γονέα βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την σχέση του με τον άλλον γονιό. Το παιδί είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης δύο προσώπων με κοινές αλλά και διαφορετικές εμπειρίες, επιθυμίες και απόψεις. Η γέννηση λοιπόν και το μεγάλωμά του απαιτεί ένα κοινό σχέδιο που μπορεί να υπάρξει μόνο όταν οι γονείς αισθάνονται εξίσου σημαντικοί σε αυτό, όταν αναγνωρίζονται οι διαφορές μεταξύ τους και μπορούν να γίνονται συμβιβασμοί ώστε να υπάρχει μια σχετικά κοινή γραμμή και ένα πλαίσιο κανόνων και συμφωνιών, παρά τις διαφορές. Το σημαντικότερο δεν είναι να κρατήσει ο πατέρας έναν προκαθορισμένο ρόλο, έτσι όπως τον περιγράφουν κάποιοι ειδικοί ή μη, αλλά να διεκδικήσει τον ενεργό ρόλο του ως γονιός στο μεγάλωμα σε συνεργασία με τον άλλον γονιό.

Είναι κρίσιμο επίσης, το γονεϊκό ζευγάρι να διατηρεί την σχέση του ζωντανή και να μην την θυσιάζει ή να «κρύβει» τα αδιέξοδα της σχέσης του, βάζοντας μονίμως στο επίκεντρο τα παιδιά. Η ανάγκη για συντροφικότητα, τρυφερότητα και ερωτισμό μεταξύ δυο ισότιμων ενηλίκων δεν εξαφανίζεται με την εμφάνιση των παιδιών και είναι σημαντικό να διατηρείται ο χώρος για αυτού του είδους την επικοινωνία που δεν μπορεί και δεν πρέπει να καλύπτουν τα παιδιά. Έτσι θα μπορέσουν και εκείνα να αναγνωρίσουν τα όριά τους, θα έχουν τον χώρο και τον χρόνο για να διαμορφώσουν την δική τους ταυτότητα και να αναπτύξουν μια υγιή σχέση αγάπης και σεβασμού προς τους γονείς. Έτσι θα μπορέσει επίσης να εφαρμοστεί ένα λειτουργικό σύστημα κανόνων και ορίων μέσα από συμφωνίες με τα παιδιά.

Οι ανοιχτές συγκρούσεις και οι άκαμπτοι κανόνες από την μια πλευρά, και η παθητικότητα ή η απόσυρση από την άλλη, πολύ συχνά λειτουργούν ως κάλυμμα για την δυσκολία του γονιού να αναρωτηθεί για την στάση του και να αντέξει την ανασφάλεια που μπορεί να βιώνει ως προς την σημασία και την σπουδαιότητα του ρόλου του, είτε μέσα στην οικογένεια είτε γενικότερα.

Συμπερασματικά, είναι σημαντικό να κρατάμε στο νου ότι δεν υπάρχει τέλειος γονιός ούτε και τέλειο παιδί. Το σημαντικότερο όπλο απέναντι στις ανησυχίες και τις ανασφάλειες ενός πατέρα είναι η διατήρηση του προβληματισμού και της συζήτησης για αυτές με την μητέρα αλλά και με άλλους γονείς. Η ανάγκη αυτή είναι ακόμα πιο επιτακτική γιατί ο πατέρας έρχεται από μια πιο απομακρυσμένη θέση σε σχέση με τη μητέρα για να συναντήσει το παιδί, να το κατανοήσει και να δημιουργήσει μια σημαντική σχέση μαζί του.

Να γίνει κάποιος πατέρας είναι μια νέα εμπειρία που αλλάζει ριζικά την οπτική της ζωής, τον πλησιάζει στα ίχνη των δικών του παιδικών εμπειριών και τραυμάτων, και θέτει την πρόκληση να επαναδιατάξει την προσωπικότητά του σε μια νέα ταυτότητα. Όταν γεννιέται ένα παιδί, ταυτόχρονα γεννιούνται μια μητέρα και ένας πατέρας. Το μεγάλωμα του παιδιού προϋποθέτει και το μεγάλωμα των γονιών, μέσα από τις εμπειρίες τους και την συνεργασία τους στην δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου που δίνει την δυνατότητα σε όλα τα μέλη να αναπτυχθούν, να αντλούν ικανοποίηση, να μοιράζονται σχέδια και ευθύνες, να γίνουν δημιουργικοί και να αντέχουν στις δυσκολίες και τις ματαιώσεις που το περιβάλλον τους επιφυλάσσει».

Λευτέρης Πετρόπουλος
Ψυχολόγος, Δρ.-Ψυχοθεραπευτής
Επιστημονικός συνεργάτης της γραμμής 11525 και του Συμβουλευτικού Κέντρου ''Μαζί για το Παιδί''