Ημέρα κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού: Το προφίλ του θύτη & του θύματος

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και εννέα χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος bullying.

Ενώ σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εμφανίζεται τότε για πρώτη φορά. Αποτελεί μία ακόμη έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς η οποία υπάρχει με τη γέννηση του ανθρώπου.

Στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμπλέκονται πολλά μέρη:

- Το παιδί που δέχεται βία,

- Το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία,

- Τα παιδιά-θεατές,

- Οι εκπαιδευτικοί,

- Οι γονείς.

Στην ουσία πρόκειται για τη βία μεταξύ παιδιών. Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Dan Olweus, ο οποίος μελετά εδώ και 40 χρόνια το φαινόμενου του εκφοβισμού, σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα». Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους».

Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δύο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται.

Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν ως αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) στο παιδί.

Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού, ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή να έχει οποιαδήποτε άλλη μορφή.

Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να περιλαμβάνει:

- Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα,

- Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό,

- Σεξουαλική παρενόχληση,

- Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία,

- Απειλές και εκβιασμό,

- Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος,

- Κλοπές ή και ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος,

- Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων,

- Διάδοση κακοήθων και ψευδών φημών,

- Ηλεκτρονικό εκφοβισμό (cyberbullying) - Το cyberbullying περιγράφεται ως «η επαναλαμβανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών».

Εκφοβισμός ή πείραγμα;

O Olweus τονίζει τη διαφορά ανάμεσα στον εκφοβισμό και στο «πείραγμα» στο πλαίσιο του παιχνιδιού. Το «πείραγμα» συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων. Αντίθετα, ο εκφοβισμός εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις.

Η χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης, διατυπώνει ο Olweus στον ορισμό του, μπορεί να αναφέρεται στα ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος.

Το «πείραγμα» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού.

Το προφίλ του παιδιού που βιώνει εκφοβισμό

Το παιδί που εκφοβίζει επιλέγει το παιδί που θα εκφοβίσει πολύ συγκεκριμένα και καθόλου τυχαία. Συνήθως θα επιλέξει παιδί που:

- Διαφέρει με κάποιο τρόπο από τα υπόλοιπα (είναι από άλλη χώρα, έχει άλλη θρησκεία, φοράει σιδεράκια, γενικά παιδί που διαφέρει από τη μέση εικόνα ενός μαθητή),

- Δύσκολα θα βοηθήσει κάποιος (παιδιά μοναχικά που δεν κάνουν εύκολα φίλους),

- Που είναι λιγότερο δυνατά.

Ωστόσο, και το παιδί που βιώνει εκφοβισμό γεννά πολλές φορές αντικρουόμενα συναισθήματα. Πολλές φορές γεννά συναισθήματα θυμού προς γονείς, εκπαιδευτικούς και συμμαθητές, καθώς είτε δεν του αναγνωρίζουν την αδυναμία του να αντιδράσει είτε θεωρούν ότι αυτό ευθύνεται για τον εκφοβισμό που βιώνει.

Σε γενικές γραμμές πολλά από τα στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού που βιώνει τον εκφοβισμό ευνοούν τη στοχοποίησή του. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι τα παιδιά που βιώνουν εκφοβισμό παρουσιάζουν:

- χαμηλή αυτοεκτίμηση,

- αδυναμία επίλυσης προβλημάτων,

- καταθλιπτικά στοιχεία,

- συναισθηματικές δυσκολίες,

- αίσθημα μοναξιάς,

- χαμηλές σχολικές επιδόσεις και απουσίες,

- διαταραχές συμπεριφοράς,

- ψυχολογικά/ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, ενούρηση, διαταραχές ύπνου),

- άγχος,

- φοβίες,

- δεν μπορούν να μείνουν μόνα,

- αποφεύγουν τη βλεμματική επαφή.

Θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο συναισθηματικός κόσμος των παιδιών, ο οποίος στην περίπτωση του σχολικού εκφοβισμού δεν διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη μορφή βίας. Τα παιδιά βιώνουν:

- Θυμό: Για αυτό που τους συμβαίνει, επειδή δεν μπορούν να αντιδράσουν. Ο θυμός συνήθως εκφράζεται σε οικεία αγαπημένα πρόσωπα όπως ο πατέρας, η μητέρα ή τα αδέρφια.

- Ντροπή: Ντρέπονται για αυτό που τους συμβαίνει και θεωρούν ότι όλοι οι συμμαθητές τους τους θεωρούν δειλούς. Έτσι δυσκολεύονται να κάνουν φίλους, καθώς θεωρούν εκ προοιμίου ότι κανείς δεν θα τους θέλει για φίλους. Επίσης ντρέπονται να το αποκαλύψουν στους γονείς τους, καθώς θεωρούν ότι θα τους «απογοητεύσουν».

- Ενοχή: Θεωρούν ότι οι ίδιοι φταίνε για αυτό που γίνεται (πχ. με λένε γυαλάκια - φοράω γυαλιά - άρα έχουν δίκιο - είμαι γυαλάκιας).

- Φόβο: Ζουν συνεχώς με το αίσθημα ότι θα τους κοροϊδέψουν, ότι θα γελάσουν μαζί τους.

Ο συνδυασμός θυμού, φόβου, ντροπής και ενοχής οδηγεί τα παιδιά να μη λένε σε κανένα αυτό που τους συμβαίνει και συνεπώς να μη ζητάνε βοήθεια. Αυτή η συναισθηματική απομόνωση οδηγεί στη γενικότερη απομόνωση των παιδιών. Εάν δεν λάβουν την κατάλληλη στήριξη στο μέλλον είναι δυνατό να επιδείξουν αδυναμία:

- να αναλάβουν ευθύνες,

- να επιδείξουν συνέπεια στον κοινωνικό τους ρόλο,

- να συνάψουν διαπροσωπικές σχέσεις,

- να έχουν ομαλή σεξουαλική ζωή.

Το προφίλ του παιδιού που εκφοβίζει

Στην εκδήλωση του φαινόμενου ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνει το παιδί (ή η ομάδα παιδιών) που εκφοβίζει, το οποίο συχνά γεννά αντιφατικά συναισθήματα. Σε πολλούς ανθρώπους γεννά θυμό και αγανάκτηση, ενώ πολλοί αναγνωρίζουν την ανάγκη για στήριξη που έχει αυτό το παιδί.

Πάντα θα πρέπει να θυμόμαστε ότι πίσω από ένα παιδί που εκφοβίζει θα βρεθούν:

- Ανάγκη για κυριαρχία πάνω σε άλλους,

- Αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων,

- Μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου,

- Αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων,

- Ασυνήθιστα χαμηλό άγχος,

- Διογκωμένη αυτοεικόνα,

- Έλλειψη αίσθησης του μέτρου,

- Η δημοτικότητά τους βρίσκεται στον μέσο όρο ή κάτω από αυτόν και χαμηλώνει καθώς προσχωρούν στις εκπαιδευτικές βαθμίδες,

- Είναι εχθρικό απέναντι στο περιβάλλον του (ιδιαίτερα σε γονείς και εκπαιδευτικούς),

- Απόλυτη έλλειψη ενσυναίσθησης,

- Είναι δυνατό να περιβάλλονται από άλλους συμμαθητές τους οι οποίοι δεν εκφοβίζουν άμεσα αλλά ενισχύουν το παιδί που εκφοβίζει.

Εάν δεν ληφθεί άμεσα η κατάλληλη φροντίδα υπάρχουν αυξημένα ποσοστά μελλοντικής:

- παραβατικής συμπεριφοράς,

- χρήσης ουσιών,

- εμπλοκής με τον νόμο.

Όπως ανέφερε ο υπουργός Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, Κώστας Γαβρόγλου, με αφορμή τη σημερινή ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, «σήμερα που η κοινωνία μας αντιμετωπίζει ποικίλες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές προκλήσεις, είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος του σχολείου στην πραγμάτωση των ανθρωπιστικών αξιών, στην εξάλειψη της ρητορικής του μίσους και της ξενοφοβίας καθώς και στην εξάλειψη των προκαταλήψεων και του ρατσισμού απέναντι σε κάθε είδους διαφορετικότητα (αναπηρία, σωματική διάπλαση, φύλο). Για την αποτελεσματική πρόληψη και την εξάλειψη της σχολικής βίας είναι ανάγκη να ενισχυθεί ο δημοκρατικός και ο κοινοτικός χαρακτήρας του σχολείου και να δοθεί έμφαση στην παιδαγωγική λειτουργία του. Σε αυτήν την κατεύθυνση το υπουργείο Παιδείας σχεδιάζει την ενίσχυση της συλλογικής λειτουργίας του Συλλόγου Διδασκόντων, την αναβάθμιση του θεσμού των μαθητικών κοινοτήτων, καθώς και τη συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στην παιδαγωγική διαχείριση της τάξης. Με τη ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης και συνεργασίας, τη συμμετοχή και τον διάλογο οικοδομείται ένα ασφαλές περιβάλλον, χωρίς αποκλεισμούς, και οι μαθητές και οι μαθήτριες ενδυναμώνονται, μαθαίνουν να επιλύουν ειρηνικά τις διαφορές τους, να αποδέχονται τον άλλο, αλλά και να αμύνονται απέναντι στον φόβο και στην ανασφάλεια που προκαλείται από κάθε μορφής βία. Ας δεσμευτούμε λοιπόν εκπαιδευτικοί, μαθητές και μαθήτριες πως το σχολείο θα είναι ένας χώρος φιλόξενος για όλους και όλες, ένας χώρος όπου όλα τα παιδιά και οι έφηβοι και οι έφηβες θα νιώθουν ασφάλεια και αποδοχή».

Πηγή: Ευρωπαϊκή Καμπάνια κατά του Σχολικού Εκφοβισμού (e-abc.eu), Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευμάτων