Οι ετοιμοθάνατοι μας δίνουν τον ορισμό της σοφίας

Οι επιστήμονες έχουν καταλήξει σε έναν γενικό ορισμό του τι ακριβώς σημαίνει σοφία, περιγράφοντάς την ως ένα σύνθετο γνώρισμα με ποικίλα αλληλένδετα συστατικά στοιχεία, μερικά από τα οποία είναι η συμπόνια, ο έλεγχος των συναισθημάτων, η πνευματικότητα και η ανεκτικότητα.

Σκέψεις για τη σοφία στο τέλος της ζωής

Στο πλαίσιο μιας νέας επιστημονικής μελέτης, ερευνητές από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Σαν Ντιέγκο ρώτησαν 21 ανθρώπους ηλικίας 58 έως 97 ετών να τους δώσουν τον δικό τους ορισμό της σοφίας· όχι όμως οποιουσδήποτε ανθρώπους, αλλά ανθρώπους που διανύουν τους τελευταίους έξι μήνες της ζωής τους λόγω ανίατης ασθένειας.

Οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν λοιπόν ποια θεωρούν πως είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της σοφίας και κατά πόσο η ασθένειά τους έχει επηρεάσει την αντίληψή τους για την έννοια αυτή.

«Το τέλος της ζωής είναι μια μοναδική συνθήκη» αναφέρει ο βασικός συντάκτης της μελέτης, Ντίλιπ Τζέστε. «Πρόκειται για μια περίοδο γεμάτη προκλήσεις, μια περίοδο όπου ο άνθρωπος μαθαίνει να αποδέχεται αυτό που συμβαίνει, ενώ ταυτόχρονα πασχίζει να προχωρήσει, να αλλάξει και να ζήσει την όση ζωή τού έχει απομείνει όσο το δυνατόν καλύτερα. Αυτό ακριβώς το παράδοξο, αν το αποδεχτεί κανείς, μπορεί να τον οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερη σοφία, την ίδια στιγμή που έρχεται αντιμέτωπος με τη θνητότητά του».

Ο Τζέστε και οι συνάδελφοί του μελετούν εδώ και χρόνια την ιδιαίτερη φύση της σοφίας: τον ορισμό της, την αξιολόγησή της αλλά και τη νευροβιολογική της βάση. Στη νέα μελέτη, οι συμμετέχοντες –όλοι κάτοικοι της κομητείας του Σαν Ντιέγκο, άντρες και γυναίκες– έδωσαν με τη συγκατάθεσή τους συνεντεύξεις σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας είτε στον χώρο του σπιτιού τους είτε στον ξενώνα φροντίδας όπου διαμένουν. Σχεδόν οι μισοί από τους ασθενείς ήταν καρκινοπαθείς.

Όλοι οι συμμετέχοντες απάντησαν στις ίδιες ερωτήσεις, όπως «Πώς ορίζεις τη σοφία;» και «Ποιες εμπειρίες σου θεωρείς ότι σε έχουν κάνει σοφότερο;». Οι συνεντεύξεις ήταν δομημένες κατά τρόπο που να επιτρέπουν στους συμμετέχοντες να αναπτύξουν περισσότερο τα θέματα που θεωρούσαν σημαντικά για τους ίδιους. Οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν και στη συνέχεια οι ερευνητές τις απομαγνητοφώνησαν και τις ανέλυσαν.

Σοφία σημαίνει πράξεις υπέρ του συνόλου, νέες εμπειρίες αλλά και χιούμορ

Κατά σειρά προτεραιότητας, οι συμμετέχοντες κατέταξαν ως σημαντικότερα συστατικά της σοφίας τη θετική κοινωνική συμπεριφορά, τη λήψη αποφάσεων που ευνοούν το κοινωνικό σύνολο, τον έλεγχο των συναισθημάτων, τη δεκτικότητα απέναντι σε νέες εμπειρίες, την αποδοχή της αβεβαιότητας, την πνευματικότητα, την αυτοπαρατήρηση, το χιούμορ και την ανεκτικότητα.

Δεν αποτελεί έκπληξη που οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι την αντίληψή τους για τη σοφία επηρέασε σημαντικά η κακή κατάσταση της υγείας τους, η διάγνωση για την ανίατη ασθένειά τους ή η έναρξη της ανακουφιστικής φροντίδας.

«Η οπτική μου, η στάση μου απέναντι στη ζωή, η στάση μου απέναντι στα πάντα άλλαξε» δήλωσε ένας από τους συμμετέχοντες.

Η συμφιλίωση με την ασθένεια και το τέλος

Ένα θέμα που προέκυπτε σταθερά στις συζητήσεις με τους ασθενείς, σημειώνουν οι ερευνητές, ήταν η αναζήτηση της αποδοχής της ασθένειάς τους, η «συμφιλίωση» με αυτήν, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε τις αλλαγές που έβλεπαν στο σώμα τους και την απώλεια της λειτουργικότητάς τους.

«Δεν ήταν μια παθητική παραίτηση, αλλά μια ενεργή διαδικασία διαχείρισης της κατάστασής τους» εξηγεί η ερευνήτρια Λόρι Μόντρος-Τόμας. «Τόνιζαν το πόσο εκτιμούν τη ζωή, αξιοποιώντας τον χρόνο τους για περισυλλογή. Υπήρχε μια έντονη αίσθηση ότι απολαμβάνουν στο έπακρο τον χρόνο που τους απομένει και ότι αυτό τους βοηθά να δουν την ομορφιά που κρύβει η καθημερινότητα».

«Όλη μου τη ζωή» δήλωσε μία από τις γυναίκες «μιας και είμαι από τον Νότο και συμμετείχα σε καλλιστεία, ξυπνούσα κάθε πρωί, μακιγιαριζόμουνα και έφτιαχνα τα μαλλιά μου. Μια κυρία δεν επιτρεπόταν να εμφανίζεται με το νυχτικό της εκτός κι αν γεννούσε! Τώρα όλα αυτά είναι πολύ πολύ δύσκολα για μένα… Το έχω αποδεχτεί όμως και έχω συνειδητοποιήσει ότι πρέπει να το ξεπεράσω. Πρέπει να ζητάω βοήθεια και να αφήνω τους άλλους να με βοηθούν. Προσπαθώ να το χειρίζομαι με όση περισσότερη προσήνεια γίνεται… Και έχω συνειδητοποιήσει ότι οι φίλοι μου δεν νοιάζονται που δεν είμαι μακιγιαρισμένη ή που φοράω το νυχτικό μου. Χαίρονται απλώς που με βλέπουν να σηκώνομαι από το κρεβάτι και να κάθομαι στην καρέκλα».

Οι συμμετέχοντες έκαναν επίσης λόγο για μια «επιβεβλημένη εξέλιξη» αναφέρει ο Τζέστε, για μια διαδικασία προσαρμογής που «κινητοποιήθηκε και διαμορφώθηκε από τη δυσκολία να ζεις με μια ανίατη ασθένεια, με χαρακτηριστικά τη μεγαλύτερη αποφασιστικότητα, την ευγνωμοσύνη και τη θετική διάθεση. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται άμεσα με τη μεγαλύτερη σοφία σε έναν άνθρωπο» σχολιάζει ο ερευνητής.

Εν τέλει, όπως αναφέρει ο Τζέστε, οι συμμετέχοντες περιέγραψαν τη δική τους σοφία ως μια συνεχή αναπροσαρμογή ανάμεσα στην ενεργή αποδοχή της ασθένειάς τους και στην επιθυμία τους να αναπτυχθούν και να αλλάξουν. Είναι σαν μια τραμπάλα, όπως οι ίδιοι είπαν. Καμία λύση δεν είναι στατική, αλλά αποτελεί μια αδιάκοπη προσπάθεια να βρεις ισορροπία, ηρεμία και χαρά στο τέλος της ζωής.

«Σοφία είναι τώρα για μένα να έχω συναίσθηση του περιβάλλοντός μου, να προσπαθώ να καταλάβω τους ανθρώπους που γνωρίζω, να εκτιμώ την κάθε μέρα και να αναζητώ τους μικρούς θησαυρούς της. Να εστιάζω στα καλά αντί για τα κακά» αναφέρει ένας από τους ασθενείς. «Θέλω να με θυμούνται να χαμογελάω, να χαχανίζω και να κάνω τις ανοησίες που όλοι κάνουμε» είπε ένας άλλος, προσθέτοντας: «Γιατί να θέλω να αφήσω πίσω μου ένα στενάχωρο γράμμα; Δεν θέλω να με θυμούνται σαν έναν λυπημένο άνθρωπο».

Το πλήρες κείμενο της μελέτης δημοσιεύεται στην επιθεώρηση Psychogeriatrics.